بیمه از دیدگاه فقهی نمایش از شنبه, 13 تیر 1388 21:00 بازدید: 2343
تکافل
گونه ای بیمه برای جبران خسارتهای ناشی
از حوادث و تکمیل نظام بانکی بدون بهره . تکافل با بیمة مرسوم (بیمه های بازرگانی متداول ) از نظر جبران زیانهای مالی مشابهت دارد، ولی چون تعدادی از محققان اسلامی بیمة مرسوم را با شریعت ناسازگار و آن را دارای عناصر غَرَر (بی اطمینانی و جهل ) و مَیْسِر (قِمار) و ربا می دانند، تکافل را به جای آن معرفی نموده اند ( رجوع کنید به > تکافل : بیمه اسلامی < ، 2002) که علاوه بر آنکه کارکرد بیمه های مرسوم را دارد، از آن سه عیب به دور است و نهادی مالی ـ اخلاقی به شمار می آید (صدیقی ، 2000). تکافل مبتنی بر اصل قرآنیِ تعاون و به معنای کمک متقابل میانْگروهی است و هر عضوی در حمایت از نیازمندانِ داخل گروه سهم دارد. این نوع بیمه شبیه بیمة تعاونی است .
مفهوم تکافل در زمان پیامبر اکرم نیز وجود داشته است . مسلمانان صدر اسلام در نظام عاقله مشارکت داشتند. هدف از این مشارکت کمک به اشخاصی بود که می بایست دیه (پول خون ) می پرداختند. طبق رسم عربهای جاهلی ، قاتل یا قبیله یا خانوادة او مجبور بودند به خانوادة مقتول دیه بپردازند تا زیان آنها جبران شود. این رسم جایگزین خون خواهی یا انتقامجویی شده بود. بعد از ظهور اسلام ، نظام دیه ، به سبب منافع آن ، تأیید و حفظ شد. با ورود پیامبر اکرم به مدینه ، میان مهاجران و انصار نظام عاقله شکل گرفت . از طریق این پیمان تمام مسلمانان مدینه ، بدون توجه به قبیله شان ، عضو یک جامعه شدند و صندوقی به نام کَنز ایجاد شد که اعضا سالانه در آن مبلغی می ریختند. این وجوه به عضوی که برای پرداخت دیه مشکل داشت ، کمک می کرد. نظام اَرش نیز برای جبران آسیب بدنی بود (نورازه ، 2002).
سلطنت عثمانی در حدود 1255/ 1839، مصر در 1261/ 1845 و سپس سوریه ، به پیروی از مصر، بیمة مرسوم را پذیرفتند. در 1321/ 1903، شیخ محمد عبده ، از علمای اصلاح طلب مصر، اعلام کرد که قرارداد بیمة عمر، شرعی نیست . گفتنی است که وجود نظام خانوادة گسترده در جهان اسلام و رواج کمک اجتماعی متقابل باعث شد که به حمایت بیمه ای نیاز مبرم وجود نداشته باشد. در دهه های اخیر بر حمایت متقابل ، به عنوان شکل پذیرفتنی بیمه ، و تحریم
بیمة مرسوم ، بویژه در نخستین اجلاس بین المللی اقتصاد اسلامی در مکه (1345 ش / 1976)، تأکید شد و بیمة تکافل ، به عنوان بیمه ای که در اسلام پذیرفتنی است ، مطرح گردید (بهاتی ، 1999).
در 25 خرداد 1351/ 15 ژوئن 1972، شورای فتوای
ملی مالزی اعلام کرد که بیمه ، بویژه بیمة عمر، از نظر موازین فقهی باطل است ، به همین دلیل ، هیئتی تشکیل
شد تا در مورد چگونگی ایجاد بیمة اسلامی (تکافل ) مطالعه
و تحقیق کند.
مخالفان بیمة مرسوم ، توضیح داده اند که اینگونه قرارداد، مشتمل بر چند غَرَر است ، از جمله مطمئن نبودن از نتیجه
و مطمئن نبودن از دورة قرارداد ( > بیمه و شریعت < ، 2001). آنها همچنین به قماری بودن بیمه توجه داده اند،
چرا که در صورت بروز خطر بیمه کننده زیان می کند و اگر
خطر پیش نیاید بیمه شونده حق بیمه ای را که پرداخت کرده
از دست می دهد (همانجا). به نوشتة افضل الرحمان (ج 4، ص 47ـ50)، بیمة تجاری شبیه قمار است و شرکتهای بیمه
به نوعی شرط بندی می کنند. به نظر او، دریافت حق بیمه
و پرداخت مبلغی بیشتر، در صورت وقوع زیان ، کاری شبیه
قمار است .
یکی دیگر از ایرادات بیمه این است که شرکتهای بیمة مرسوم عملیاتی دارند که با بهره همراه است ، از جمله : استفاده از نرخ بهره برای محاسبة نرخهای حق بیمه (بیمة عمر) و سرمایه گذاری وجوه جمع آوری شده در فعالیتهای مالی که با بهره همراه است (ازمان بن اسماعیل ، 2002 ب ).
در برابر این گروه ، شمار زیادی از محققان و فقها بیمه را پذیرفته و به اشکالات مذکور پاسخ گفته اند (برای نمونه رجوع کنید به امام خمینی ، ج 2، ص 549؛ مطهری ، ص 27ـ 28، 30؛ خامنه ای ، ص 118ـ 119؛ نیز رجوع کنید به بیمه * ).
در هر صورت ، طراحان و مدافعان تکافل (بیمة تعاونی ) تأکید می کنند که نباید از بیمه برای استثمار و سودجویی استفاده شود و بیمه بر اساس اصول بیمة تعاونی اسلامی مجاز است . بیمة تعاونی به این دلایل ، پذیرفتنی است : 1) در قرآن کریم به مومنان امر شده که در کارهای نیک یاور یکدیگر باشند ( رجوع کنید بهمائده : 2). 2) بیمه شوندگان فعالانه برای مصلحت همگانی همکاری می کنند. 3) هر بیمه شونده برای کمک به نیازمندان ، حق بیمه می پردازد. 4) بیمة تکافل بر اساس قرارداد هبه صورت می گیرد که در آن توزیع خسارت و مسئولیت بر اساس نظام صندوق مشترک است . 5) هدف از تکافل کسب سود به هزینة افراد دیگر نیست . 6) تا آنجا که به تعیین حق بیمه مربوط می شود، عدم اطمینان کاهش می یابد (چودری ، ص 69). تکافل بر پایة قرارداد مضاربه نیز عمل می کند. شرکتهای بیمة اسلامی نیز، به نوعی ، شرکت سهامی با مسئولیت محدودند (همان ، ص 73، 75).
شرایط و امتیازات تکافل . الف ) همانطور که گفته شد تکافل مبتنی بر مضاربه (طبق فقه اهل سنّت ) است ؛ بیمه شونده حق بیمه را به بیمه کننده (شرکت بیمة تکافل ) می پردازد و سود حاصل ، با توافق ، میان دوطرف تقسیم می شود. ب ) تکافل مبتنی بر اصل اساسی همکاری متقابل و تشریک مساعی است . ج ) در بیمة عمر اگر بیمه شونده قبل از سررسیدن دورة قرارداد بمیرد، افراد ذینفع می توانند کل حق بیمه های پرداخت شده و سودهای حاصل از حق بیمه های پرداخت شده را بگیرند. اما
اگر بیمه شونده بیش از دورة قرارداد به حیات خود ادامه
دهد، می تواند از شرکت بیمه ، کل حق بیمه های پرداخت
شده و همچنین سودهای حاصل از آن را مطالبه کند. د) در
مورد بیمة عمومی ، بیمه کننده و بیمه شونده باید درک کنند
که پرداخت حق بیمه به عنوان تبرّع است و در صورتی که
هیچ زیانی ، در موضوع مورد توافق حاصل نشود، بیمه شونده
به لحاظ حقوقی نمی تواند حق بیمه را پس بگیرد، اما در
صورت بروز خسارت ، بیمه کننده ملزم به جبران خسارت بیمه شونده است . ه ) در تکافل ، طرفین برای امضای قرارداد باید صلاحیت حقوقی (مانند بلوغ و سایر شرایط عقد قرارداد شرعی ) داشته باشند. و) در تکافل باید منفعتِ قابل بیمه شدن موجود باشد و موارد ممنوع در اسلام را نمی توان بیمه کرد (معصوم باللّه ، 2002 ب ).
چگونگی فعالیت شرکت بیمة تکافل . در تکافل عمومی (انواع بیمه های تکافل )، بیمه شوندگان حق بیمه را به عنوان تبرّع می پردازند و با عامل تکافل در بارة میزان سهم پرداختی توافق می کنند و عامل تکافل به جبران خسارت در دورة توافق شده می پردازد. برای اینکه بیمه شونده در سود سهیم باشد، بیمه کننده حق بیمة پرداخت شده را سهم محسوب می کند، بدین ترتیب بیمه شونده در سود هم سهیم است و حق بیمه را نیز می تواند مسترد نماید (همو، 2002 الف ).
همة کشورهای عضو اتحادیة ملل آسیای جنوب شرقی
از مضاربه یا مضاربة تعدیل شده ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) استفاده می کنند. در حال حاضر دو الگوی مضاربه در شرکتهای
تکافل به کار گرفته می شود: مضاربة محض و مضاربة تعدیل شده .
در الگوی مضاربة محض ، شرکت تکافل و بیمه شونده تنها در درآمد سرمایه گذاری مستقیم سهیم اند و بیمه شونده حق دارد صددرصد مازاد حق بیمة پرداخت شده را دریافت کند. قبل از توزیع درآمد حاصل از سرمایه گذاری ، مخارج عملیات کسر نمی گردد. این الگو برای تکافل خانواده انتخاب شده است ، زیرا بیمة زندگی مختص بیمه شوندگان ، و وجوه آن متعلق به
آنان است .
در الگوی مضاربة تعدیل شده ، سود حاصل برای سرمایه گذاری مجدد کنار گذاشته می شود. شرکت تکافل در مازاد وجوه تکافل با بیمه شونده سهیم است ، مخارج عملیاتی را کسر می کند و دیگری در توزیع مازاد حق بیمه مقدّم نیست . در این الگو شرکت تکافل و بیمه شونده در درآمد سرمایه گذاری و مازاد حق بیمه سهیم اند. مخارج عملیات قبل از توزیع مازاد کسر می گردد (ازمان بن اسماعیل ، 2002 الف ).
شرکتهای تکافل در جهان اسلام . امروزه 63 شرکت تکافل و هشت شرکت تکافل اتّکایی در جهان اسلام فعالیت می کنند: 31 شرکت تکافل در کشورهای عربی ، 16 شرکت تکافل
در کشورهای مسلمان غیرعرب و 16 شرکت تکافل در کشورهای غیرمسلمانی که جمعیت مسلمان نیز دارند ( رجوع کنید بهجدول 1ـ3). گفتنی است که در ایران و بسیاری از کشورهای اسلامی ، باتوجه به پذیرفته شدن بیمة مرسوم و پاسخگویی
از اشکالات وارد بر آن ، نیازی به تأسیس شرکتهای تکافل
نبوده است .
نخستین شرکت تکافل در سودان ، در 1357 ش / 1978
و سپس در همان سال در عربستان سعودی تأسیس شد.
در 1372 ش / 1993، دو شرکت تکافل در برونئی ، سال
بعد دو شرکت تکافل در اندونزی ، و در 1374 ش / 1995
یک شرکت تکافل در سنگاپور تأسیس گردید. تنها شرکت
بیمة تکافل در عربستان سعودی ، شرکت ملی بیمة تعاونی است . در کویت ، وزارت تجارت و صنعت مجوز تأسیس نخستین شرکت تکافل را در بهمن 1377/ فوریة 1998
صادر کرد. نخستین قانون تکافل در 1363 ش / 1984 در
مالزی به تصویب رسید و احتمالاً مالزی تنها کشور اسلامی است که قانون تکافل دارد. در سنگاپور دو شرکت تکافل
فعالیت می کنند (تاریخ تأسیس هر دو: 1374 ش / 1995): آمپرو ـ اینکام ، که با سرمایه گذاری مشترک میان چند شرکت تشکیل شده است و بیشتر شبیه صندوق تعاونی عمل می کند، و شرکت تکافل سنگاپور که حاصل سرمایه گذاری مشترک میان
شرکت بیمة کپل و جامعة تعاونی چند منظورة معلمان
مالای سنگاپور است . وزارت دارایی اندونزی در 1373 ش / 1994، مجوز تأسیس نخستین بیمة اسلامی عمر و در همان سال ، مجوز تأسیس دومین بیمة اسلامی (شامل انواع بیمه ها بجز بیمة عمر) را برای مسلمانان این کشور صادر کرد (میثمی و کوان ، 1999).
تکافل در منطقة آسیا ـ پاسیفیک . توسعة تکافل در منطقة آسیا ـ پاسیفیک سه مرحله را طی کرده است : مرحلة تکامل تدریجی ، مرحلة پرورش (توسعه یافتن )، و مرحلة تثبیت . در اغلب کشورهای آسیا ـ پاسیفیک مرحلة اول در دو دهة 1340 و 1350ش / 1960 و 1970 طی شد. در آن دوره ، اشتیاق شدید برای تأسیس نظام مالی اسلامی ، به تأسیس بانکداری اسلامی انجامید. مرحلة دوم برای مالزی در دهة 1360 ش / 1980، با تصویب قانون بانکداری اسلامی در 1362 ش / 1983 و قانون تکافل در 1363 ش / 1984، طی شد و برای اندونزی و برونئی و سنگاپور در دهة 1370 ش / 1990 به وقوع پیوست . این دهه برای مالزی مرحلة تثبیت بانکداری و تکافل بود. در سالهای اخیر، گروه تکافل اتّکایی آ سه آن و شرکت بین المللی تکافل اتّکایی تشکیل شده است که اقدام به تکافل اتّکایی شرکتهای تکافل می کند (شریف ، 2002).
تکافل استرالیا در 1376 ش / 1997 تأسیس شد تا
زیانهای مالی مربوط به منازل و وسایل نقلیة تجاری و خصوصی مسلمانان استرالیا را جبران کند. در منشور تکافل استرالیا ذکر شده است که تأمین مالی آن فقط شامل امور حلال می شود و اعضای آن در سود شرکت تکافل سهیم اند (تکافل استرالیا ، 2001).
در اوایل دی 1378/ اواخر دسامبر 1999، بیمة تکافل
در بنگلادش تشکیل شد. سه شرکت بیمة تکافل که در بنگلادش فعالیت می کنند، عبارت اند از: بیمة اسلامی بنگلادش با مسئولیت محدود که در زمینة بیمة عمومی فعالیت
می کند، بیمة اسلامی زندگی خاور دور با مسئولیت محدود،
و بیمة بازرگانی اسلامی با مسئولیت محدود. از مشکلات شرکتهای بیمة اسلامی در بنگلادش ، فقدان موسسات
تکافل اتّکایی است ، ازینرو شرکتهای بیمة اسلامی برای
بیمة اتّکایی به شرکتهای بیمة اتّکایی مرسوم روی می آورند (وردهان ، 2000).
شرکت بیمة اسلامی در سودان وابسته به بانک اسلامی فیصل و نخستین شرکتی است که بر اساس نظام بیمة اسلامی کار خود را آغاز کرد (1357 ش / 1978). تأسیس این شرکت بر بخش بیمة سودان تأثیر بسیاری داشته است . به طوری که بانک اسلامی سودان در 1362 ش / 1983 و بانک البرکة این کشور در 1363 ش / 1984، اقدام به تأسیس شرکتهای بیمة اسلامی وابسته به بانک نمودند (عثمان بابکر احمد، ص 42ـ43). شرکت بیمة اسلامی ، که بر اساس تکافل اسلامی عمل می کند، از عقد مضاربه ای بهره می گیرد ( رجوع کنید به همان ، ص 50 ـ52).
این شرکت دارای هیئت نظارت شرعی است . دارندگان بیمه نامه ، صاحبان سرمایة شرکت بیمه و در سود آن شریک اند و در مجمع عمومی حق رأی دارند. طبق قانون جدید بیمه (مصوب 1371 ش / 1992)، شرکتهای بیمة اسلامی برای عملیات بیمه ای درازمدت خود موظف به تأسیس صندوق تکافل اند. طبق این قانون ، کلیة شرکتهای بیمه در سودان
ملزم شده اند که از شیوة تکافل (بیمة تعاونی اسلامی ) پیروی کنند (همان ، ص 80).
منابع : علاوه بر قرآن ؛ محمدصادق چودری ، بیمة اسلامی (تکافل ): مفاهیم و کاربرد ، ترجمة حبیب میرزایی ، صنعت بیمه ، سال 14، ش 53 (بهار 1378)؛ سیدمحمد خامنه ای ، بیمه در حقوق اسلام : بحثی تحلیلی و تطبیقی در بیمه های اجتماعی و بیمه های خصوصی ، تهران 1359 ش ؛ روح اللّه خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، تحریرالوسیلة ، قم 1363 ش ؛ عثمان بابکراحمد، قطاع التأمین فی السودان : تقویم تجربة التحول من نظام التأمین التقلیدی الی التأمین الاسلامی ، ] بی جا [ 1997؛ مرتضی مطهری ، بررسی فقهی مسئلة بیمه ، تهران 1361 ش ؛
Afsalur Rahman, Economic doctrines of Islam , vol.4, London 1979; Azman Bin Ismail, “Current scenario and future challenges of takaful business”, Insurance. [Online]. Available: http:// www.insurance.com.my/zone-takaful/ azman-ismail-03.htm. [18 Nov. 2002 a ]; idem, Introduction to Islamic insurance , Insurance. [Online]. Available: http://www.insurance.com. my. [25 Nov.2002 b ]; Mohammad Ajmal Bhatty, “Takaful- development and success”, Getyourmony working, 1 Apr. 1999. [Online]. Available: http:// www. getyourmonyworking. com. [18 Nov. 2002]; “Insurance & shariah”, Nidaul Islam , 22 Mar. 2001. [Online]. Available: http:// www. bris. ac. uk. [25 Nov. 2002]; Mohd. Ma ـ sum Billah, “Takaful (Islamic insurance): an economic paradigm”,Islamic-finance.[Online].Available: http://www.islamic-finance.net/islamic- insurance/ author’s works. html. [25 Nov. 2002 a ]; idem, “Takaful (Islamic insurance): its concept, development & operational
mechanisms”, Islamic-finance. [Online]. Available: http://www.islamic-finance.net/islamic-insurance/ author’s works. html. [25 Nov. 2002 b ]; Ramin Cooper Maysami and W. Jean Kwon, “An analysis of Islamic takaful insurance: a cooperative insurance mechanism”, Journal of insurance regulation , vol. 18, no. 1 (Fall 1999). [Online]. Available: http://www.naic.org/1 publications/J r/ J ir 181/181-f6. htm. [18 Nov. 2002]; Norazah, “Concept of takaful”, Geocities. [Online]. Available: http://www. geocities.com/norazah 1/takafuleng.html. [25 Nov. 2002]; Kamarudin Sharif, “Takaful in the Asia-Pacific”, Insurance. [Online]. Available: http://www.insurance.com.my/zone- takaful. [25 Nov. 2002]; Mohammad Nejatullah Siddiqi, “Evolution of Islamic banking and insurance as systems rooted in ethics sound vision foundation”, Soundvision. [Online]. Available: http://www.soundvision.com/money/ islamicbanking. shtml. [7 Jul. 2000]; Takaful Australia, “Takaful Australia: new developments. Insurer, 10 Jan. 2001. [Online]. Available: http://www.insurer.com. [15 Jan. 2001]; “Takaful: Islamic insurance”, Islamiq, 23 Nov. 2002. [Online]. Available: http://www.islamiq.com/ knowledgecenter/ takaful. php4. [25 Nov. 2002]; S. Vardhan, “Islamic insurance predict bright future in Bangladesh”, Islamiq, 22 Sep. 2000. [Online]. Available: http:// www. islamiq. com. [7 Jul. 2000].
/ سیدحسین میرجلیلی /
منبع : دانشنامه جهان اسلام