مقدمه:
امروز دیگر تصور این که گونهای از فعالیت انسان بدون وجود بیمه شکل پذیرد مشکل است. بهویژه آن که در قرن بیستم تحولات تکنولوژی، حمل و نقل و ارتباطات با سرعت و وسعت شگفتآوری انجام پذیرفته است. برجستهترین نمونه این موضوع پیشرفت موتور اتومبیل است که متعاقب آن بیمه اتومبیل به یکی از مهمترین بخش‌های صنعت بیمه تبدیل شده است.
در کسب و کارهای مدرن، بیمه ها راهی برای کاهش ریسک و یا خطرات ناشی از حوادث محسوب می‌شود و همراه با ارتقاء و پیچیدگی بیشتر زندگی انسان امروز، آنها نیز از زوایای مختلف و با شتاب توسعهیافته و زیانهایی که ممکن است بهطور ناخواسته در جریان فعالیت و زندگی عادی هر فردی به دیگران وارد آید و در قبال آنها مسئول واقع شوند را پوشش میدهند. لکن طبق نظر بسیاری از قضات مسلمان بیمه در اسلام میبایست بر پایه تعامل و همکاری متقابل باشد و طبق این اصل، نظام بیمه اسلامی شامل مسئولیت مشترک، غرامت مشترک، منافع مشترک و وحدت میباشد. براساس این تفکر بیمه تکافل که بهعنوان بیمه اسلامی به سراسر جهان معرفی شده و در اکثر کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار میگیرد.
تعریف بیمه و انواع آن
قدیمیترین کتاب لغتی که معرف لفظ بیمه میباشد (فرهنگ نفیسی) را اینطور تعریف می‌کند:
“اطمینان در مقابل مخاطرهای که محتملالوقوع باشد.”
در تعریف حقوقی، بیمه عبارتست از قراردادی که به موجب آن یک طرف (بیمه گر) تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی از طرف دیگر(بیمه گذار) در صورت وقوع یا بروز حادثه خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی را بپردازد. متعهد را بیمهگر، طرف تعهد را بیمه گذار و وجهی را که بیمه گذار به بیمهگر می‌پردازد حق بیمه و آنچه را که بیمه می‌شود موضوع بیمه نامند.
قانون بیمه ایران (مصوب اردیبهشت ماه ۱۳۱۶ شمسی)، بیمه را چنین تعریف می‌کند:
” بیمه عقدی که به موجب آن یک طرف تعهد می‌کند در ازای پرداخت وجه یا وجوهی، از طرف دیگر در صورت وقوع حادثه خسارت وارد بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد.
متعهد را بیمهگر و طرف تعهد را بیمهگذار و وجهی را که بیمهگر به بیمهگذار می پردازد حق بیمه و آنچه که بیمه می‌شود موضوع بیمه مینامند.”
تعریف قانون بیمه بیشتر ناظر بر جنبه بیمه است و ماهیت تعاونی و مکانیسم فنی بیمه را منعکس نمیکند.
بیمه ها به۳ دسته زیر تقسیم میشوند:
- اشخاص
- اموال
- مسئولیت
بیمه های اشخاص:
انسان از آغاز پیدایش جوامع انسانی، بدنبال تأمینهای جسمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بوده و با توجه به همین نیاز بوده که شرکتهای بیمه با ارائه طرحهای متفاوت و ابتکاری متناسب با نیازهای جوامع انسانی در پی بروز حادثه ناگوار، شیرازه اقتصاد خانوادهها از هم نپاشد و افراد وابسته به شخص متوفی و یا حادثه دیده بتوانند از مزایای آن استفاده کنند. بیمه های زندگی، حوادث و بیمه های درمانی از جمله بیمه های اشخاص هستند که در حال حاضر مورد استفاده قرار میگیرد.
بیمه های مسئولیت:
بیمه های مسئولیت از جمله رشته های بیمهای است که مستقیماً در تنظیم روابط اجتماعی افراد جامعه، شناخت افراد و فعالیتها تأثیرگذار است.
شرکتهای بیمه در تمام دنیا جبران برخی از این خسارتها را در قالب بیمه مسئولیت بر عهده میگیرند.
مهمترین گروههای تحت پوشش بیمه مسئولیت، بیمه های مسئولیت حرفهای پزشکان، کارفرما در مقابل استخرها، هتلها در مقابل میهمانان و نگهداری آسانسورها و مالکین املاک در مقابل مستأجرین است.
بیمه های اموال:
بیمه های اموال برای جلوگیری از وقوع حادثه و کاهش میزان خسارت در صورت تحقق خطر مورد بیمه صورت میگیرند.
بیمه اموال میتواند شامل انواع بیمههای آتشسوزی، باربری، اتومبیل، هواپیما، دام، انفجار اتمی، بیمه سرقت و … باشد.
بیمه های اموال نقش مهمی را در اقتصاد کشور ایفا مینمایند که مهمترین تأثیر آنها عبارت است از:
- کمک به احیا وضعیت مالی بیمه گذار و جلوگیری از نابسامانی اجتماعی
- حفظ موقعیت مؤسسات و نهادهای فعال در بازار و جلوگیری از نابسامانی اقتصادی
- امکان انجام برنامهریزی مالی
- افزایش اطمینان و گسترش سرمایهگذاری
تعریف بیمه تکافل:
واژه “تکافل” اسمی است مأخوذه از فعل عربی “کفال” به معنای رسیدگی کردن و یا برآورده کردن نیاز یک شخص. تکافل فعالیت بر اساس عقود اسلامی و دوری از هر گونه ریسکپذیری در سرمایهگذاریهاست. به عبارت دیگر بیمه بدون فاکتورهای غیر شرعی را تکافل میگویند. این مفهوم در راستای اصول جبران خسارت و مسئولیتهای مشترک در میان جامعه میباشد و بیمه تکافل در واقع جبران خسارتهای ناشی از حوادث و تکمیل نظام بانکی بدون بهره میباشد. این نوع بیمه با بیمههای مرسوم (بیمههای بازرگانی رایج) از نظر جبران زیانهای مالی مشابهت زیادی دارد. تکافل مبتنی بر اصل قرآنی تعاون و به معنی کمک متقابل و میان گروهی است و هر عضوی در حمایت از نیازمندان داخل گروه سهم دارد. این نوع بیمه شبیه به بیمه تعاونی است. این عملیات بیمهای درست مانند بیمه های مشترک است که در سالهای اولیه پیدایش بیمه ، نیز استفاده میشد حتی امروزه نیز در برخی از کشورهای جهان مورد استفاده قرار میگیرد. تکافل به عنوان طرحی بر مبنای برادری و یا اخوت، وحدت و همکاری دو جانبه تعریف می‌شود بهصورتی که کمکهای مالی دو جانبه بین اعضاء در صورت نیاز هر یک از اعضاء و توافق سایرین فراهم مینماید.
پیشینه تکافل:
براساس برخی از نظریههای موجود، بیمه اسلامی اولین بار در اوایل قرن دوم عصر اسلام بوجود آمد. این امر درست در زمانی مطرح شد که اعراب مسلمان رابطه تجاری خود را با هند، مالایا و سایر کشورهای آسیایی گسترش داده بودند و تجار عرب بدلیل مسافرتهای طولانی، دچار حوادث ناگوار از قبیل دزدی مواجه و در راه تجارت بازرگانی خود اغلب با خسارتهای سنگینی روبرو میشدند. برمبنای اصل اسلامی “همکاریهای دو جانبه و تعاونی همگی”، تجار گرد هم جمع شده و قبل از سفرهای درازمدتشان، صندوقی را تشکیل میدادند. هدف از ایجاد این صندوق، جبران خسارات افرادی از گروه بود که در نتیجه وقایع ناگوار دچار خسارت میشدند. این روش پس از قرنها توسط اروپاییان با استقبال مواجه شد و نام آنرا بیمه دریایی نهادند. در این راستا، قضات مسلمان با نگاه فراتری که راجع به نظام بیمه اسلامی پیدا نمودند و همچنین احساس نیاز مبرم به داشتن پوششهای بیمهای، اقدام به تحقیقهای گستردهای دراین زمینه نمودند و براساس بررسیهای ایشان بیمه در اسلام میبایست بر پایه تقابل و همکاری متقابل باشد و طبق این اصل، نظام بیمه اسلامی شامل مسئولیت مشترک، غرامت مشترک، منافع مشترک، وحدت و … میباشد.
مکانیزم (فرایند اجرا) بیمه تکافل:
فرایند اجرا بدین صورت است که ابتدا به یک شرکت سهامی یک دستمزد تناسبی ثابت (حقالوکاله) یا دستمزد مبتنی بر عملکرد (مضاربه) یا ترکیبی از هر دو پرداخت می‌شود، اگر در پرداخت خسارت کسری به وجود آید، عامل تکافل اجازه ندارد آن را پوشش دهد، در عوض او باید یک وام بدون بهره (قرضالحسنه) تدارک دیده و توسط مازادهای صندوق بیمه بازپرداخت شود. در تکافل بیمهگذاران، مشارکتکنندگان نام دارند.
مهمترین جنبه های عملیات تکافل به شرح ذیل است:
- شرکتپذیرنده ریسک صنعت.
- شرکت بهعنوان مدیر وام و ناظر بر عملیات تکافل محسوب می‌شود.
- تمامی امکانات پرداخت شده توسط اعضاء در صندوق تکافل موسوم به وقف ذخیره می‌شود.
- تمامی پرداختها حاصل از منافع تکافل (یعنی خسارات) از محل صندوق وقف تأمین می‌شود.
- صندوق تکافل میتواند پول مازاد خود را به سرمایه گذاریهای مورد قبول شریعت اسلام تخصیص دهد.
- اگر از محل صندوق وقت تکافل، سود و یا منفعتی عاید شد، بین اعضاء صندوق تقسیم خواهد شد.
مزیتهای بیمه:
اجتناب از سرمایهگذاری در داراییهای غیر مشروع جزو اهم برنامه های بیمه تکافل است.
در شرکتهای بیمه ای تکافل علاوه بر هیأت مدیره فنی، یک هیأت مدیره شرعی نیز وجود دارد که ضمن اظهار نظر در بخش شریعت اسلام، از اجرای اقدامات خلاف شرع بیمه جلوگیری میکنند.
همچنین یکی از اصول بیمه های تکافل تقسیم سود حاصله از فعالیتهای شرکت به بیمه گذاران خود است به این صورت که در پایان سال سود اضافی خالص در میان بیمه گذاران آنها توزیع می‌شود.
نیاز جامعه امروز به بیمه تکافل:
بیمههای تکافل هنوز در ایران راه اندازی نشده و براساس بررسیهای به عمل آمده توسط پژوهشکده بیمه، ایران از لحاظ فقهی و شرعی با بیمه مشکلی ندارد و بیمههای تکافل نیز نیاز فعلی کشور نیست. اما به اعتقاد رئیس سازمان تکافل مالزی و رئیس گروه جهانی، ایران بازار بزرگ بیمهای محسوب می‌شود و میتواند نقش مهمی در صنعت بیمه داشته باشد بهطوری که اگر بیمه تکافل در ایران رایج شود جدول حق بیمه های سالانه، افزایش چشمگیری پیدا می‌کند.
کاربرد تکافل در صنعت بیمه دنیا و جایگاه آن:
امروزه بيش از ۶۳ شركت تكافل در جهان اسلام فعاليت مىكند. و ۳۱ شركت تكافل در كشورهاى عربى،۱۶ شركت تكافل در كشورهاى مسلمان غير عرب و ۱۶ شركت تكافل در كشورهاى غير مسلمانى كه جمعيت مسلمان نيز دارند. شركتهاى تكافل بسيار موفق در كشورهاى عربى تا ۸ درصد سود سهام داشتهاند به گونهاى كه يك شركت تكافل در دبى در سال ۲۰۰۷ بالغ بر ۴ ميليارد دلار حق بيمه دريافت كرد و بيمههاى تكافل در كشورهاى اسلامى در سال گذشته ۳۰۰ ميليارد دلار را زير پوشش خود قرار دادهند. نخستين شركت تكافل در سودان در ۱۹۷۸ ميلادى و سپس در همان سال در عربستان سعودى تأسيس شد و در سال ۱۹۹۳ ميلادى دو شركت تكافل در برونئى سال بعد دو شركت تكافل دراندونزى و در ۱۹۹۵ ميلادى يك شركت تكافل در سنگاپور تأسيس گرديد. تنها شركت بيمه تكافل در عربستان سعودى شركت ملى بيمه تعاونى است. وزارت تجارت و صنعت كويت، مجوز تأسيس نخستين شركت تكافل را در سال ۱۹۹۸ صادر كرد. نخستين قانون تكافل سال ۱۹۸۵ در مالزى به تصويب رسيد و احتمالاً مالزى تنها كشور اسلامى است كه قانون تكافل دارد. در سنگاپور دو شركت تكافل از سال ۱۹۹۵ ميلادى فعاليت خود را آغاز كردند. وزارت دارايى اندونزى در سال ۱۹۹۴ مجوز تأسيس نخستين بيمه اسلامى عمر و در همان سال مجوز تأسيس دومين بيمه اسلامى (شامل انواع بيمه ها به جز بيمه عمر) را براى مسلمانان اين كشور صادر كرد. تكافل استراليا در سال ۱۹۹۷ تأسيس شد تا زيانهاى مالى مربوط به منازل و وسايل نقليه تجارى و خصوصى مسلمانان استراليا را جبران كند. تكافل در بنگلادش در سال ۱۹۹۹ تشكيل شد. سه شركت بيمه تكافل كه در بنگلادش فعاليت میكنند عبارتند از: “بيمه اسلامى بنگلادش” با مسئوليت محدود كه در زمينه بيمه عمومى فعاليت مىكند، “بيمه اسلامى زندگى خاور دور” با مسئوليت محدود و “بيمه بازرگانى اسلامى” با مسئوليت محدود.
هر چند فعاليتهاى تكافل از سال ۱۹۸۵ در مالزى آغاز شد، اما از سال ۱۹۹۳ سرعت گرفت و امروز بيش از ۸۰ درصد بازار بيمه مالزى بر اساس قوانين تكافل فعاليت دارند و بيش از ۱۵ درصد توليد ناخالص داخلى مالزى درانحصار بيمههاى تكافل قرار دارد. اما شركتهاى بيمهاى كه بر اساس عقود اسلامى در مالزى سرمايهگذارى مىكنند سودآور هستند و از محل سرمايهگذارى ها بيش از ۴۳ درصد و از محل عمليات بيمهگرى ۱۵ درصد است. طبق قانون بيمهگذاران در مالزى موظفاند ۱۵ درصد از سرمايهگذارى را صرف خريد اوراق بهادار دولتى نمايند و همچنين در بانكهاى اسلامى كه به راستى فعاليتشان بر اساس عقود شريعت است سپردهگذارى كنند. بر اساس قوانين تكافل مالزى در نهايت ۶۰ درصد سود متعلق به بيمهگذاران و ۴۰ درصد سود متعلق به بيمهگران است. بيمه تكافل در مالزى رشد چشمگيرى داشته است بهطورى كه درحال حاضر ۷ درصد از بيمه مالزى را به خود اختصاص داده است و پيش بينى مىشود كه در سال ۲۰۱۰ به ۲۰ درصد افزايش يابد.
تفاوت تکافل با بیمه غیر اسلامی :
در جدول زیر فرقهای اساسی بین بیمه اسلامی که بنام تکافل یاد می‌شود و بیمه غیر اسلامی در روندهای سرمایهگذاری ، تقسیم مفاد و خسارات، غرامتها و ضمانات، پرداخت مصارف و کارمزدهای کاری و اداری آن، حکم شرعی، نوعیت قراردادهای که در آنها استفاده میشوند و مسئولیت تصدیها یا شرکتهای ارائه کننده بیمه اسلامی و غیر اسلامی ارائه شده است.
فرقهای اساسی بین بیمه مرسوم و تکافل (بیمه اسلامی)
| عنوان | بیمه | تکافل |
| سرمایه گذاری | بنیاد آن بر سود استوار است و با احکام شرعی تطابق ندارد | بنیاد آن بر سود استوار نیست و با احکام شرعی کاملاً تطابق دارد |
| مجلس نظارت شرعی | ندارد | نظارت بر روند کاری تکافل |
| مفاد | براساس رضایت شرکت تقسیم می‌شود | به همه مشترکین تقسیم می‌شود |
| ضمانت/گارانتی | از سوی شرکت داده می‌شود | مشترکین یکدیگر را ضمانت میکنند |
| خسارت/غرامت | از سرمایه شرکت پرداخته می‌شود | از سرمایه تکافل پرداخته می‌شود |
| مصارف اداری | از حق بیمه پرداخته می‌شود | از سرمایه سهامداران پرداخته می‌شود |
| کارمزد بنگاه | از حق بیمه پرداخته می‌شود | از سرمایه سهامداران پرداخته می‌شود |
| حکم | با اوامر و مقررات شریعت اسلامی مطابقت ندارد | کاملاً در تطابق با اوامر و مقررات شریعت اسلام |
| نوعیت قرارداد | خرید و فروش | تبروآّ و مضاربه |
| مسئولیت شرکت | ضمانت کننده صادرشده | اداره کننده سرمایه |
همچنین در بیمه تکافل ماهیت قرارداد متفاوت از بیمه های معمول میباشد، به دلیل آنکه قرارداد ماهیت خرید و فروش نداشته، بلکه یک نوع قرارداد مشارکت میباشد. ضمناً یکی از تفاوتهای مهم بیمه تکافل با سایر قراردادها این است که بیمه گذاران در درآمد حاصل از عملیات بیمه تکافل و سرمایه گذاری های انجام شده طبق شریعت اسلامی شریک میباشند.
نتیجه گیری:
شرکتهای تکافل بسیار موفق در کشورهای عربی تا سود سهام بالغ بر ۸ درصد داشته اند. با این وجود این شرکتها میتوانند خیلی بهتر عمل نمایند، همچنین فقدان ظرفیت لازم برای ثبت انواع مختلف کسب و کار، حفاظت اندک، دامنه محدود محصولات و فقدان خدمات دهی خوب، موانع سر راه رشد شرکتهای تکافل در گذشته بوده است و این پارامترها به خصوص در کشورهای اردن، بحرین و قطر به سرعت در حال بهبود هستند. همچنان انتظار میرود شرکتهای جدید تکافل در کویت و امارات متحده عربی به این سناریوی بهبود در صنعت بیمه اسلامی (تکافل) بپیوندند. اکثر کشورهای مسلمان از پتانسیل لازم برای افزایش حجم بیمه به اندازه حداقل دو برابر حجم جاری برخوردارند.
تطابق بیمه تکافل با احکام شریعت اسلام و تقسیم سود حاصله از فعالیتهای بیمهای از مهمترین مزیتهای این بیمه است و در این راستا راهاندازی بیمه تکافل در ایران میتواند موجب جلب بسیاری از سرمایه های سرگردان در کشور شود.
اگر چه با توجه به بررسی کارشناسان بیمه کشور، در حال حاضر بیمه ایران مطابق با شریعت اسلام است، لکن توجه فراوان به این موضوع و تحلیلهای بیشتر ضروری به نظر میرسد. همچنین معرفی بیمه تکافل در ایران و استفاده از آن به طور موازی و در کنار سایر بیمه ها میتواند برای ارتقاء علمی صنعت بیمه و فعالیت آن در سطح جهان اسلام مفید باشد.
منابع:
- اداره کل پژوهش مدیریت بین الملل سال انتشار ۱۳۸۸، “تکافل”.
- رویا عامل، “تکافل چیست؟”
- ابرار اقتصادی (مریم کائید)
- وب سایت بیمه مرکزی ایران
- علی سعیدی و مصطفی زه تابیان، “تکافل مدل جانشین برای بیمه مسلمانان” وب سایت اینترنتی فرهنگ بیمه.
- انجمن مدیریت بیمه و ریسک