اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل پژوهشکده بیمه

در سال‌های اخیر، صنعت مالی اسلامی به عنوان یکی از بخش‌های بسیار پویا و درعین‌حال کمتر توجه شده در بخش فن‌آوری مالی و در سطح صنعت خدمات مالی جهان، شناخته شده است. در واقع، امور مالی اسلامی اصطلاحی وسیع است که طیف گسترده‌ای از محصولات، خدمات و انواع مختلف شرکت‌ها را دربرمی‌گیرد. آنچه در این بخش متنوع خدمات مالی جهان حقیقت دارد آن است که پویایی بسیاری در آن جریان دارد که حاکی از نوآوری، رشد و موفقیت کسب‌شده توسط شرکت‌های پیشرو در آن است. در این مقاله، مروری بر آخرین بررسی‌ها و تحلیل‌ها در زمینه امور مالی اسلامی ارائه می‌گردد.

مالی اسلامی چیست؟

مالی اسلامی به فعالیت‌های مربوط به خدمات مالی و به طور خاص بانکداری، بیمه و تأمین مالی (اعتبار)^[1] اطلاق می‌شود که باید مبتنی بر قوانین شریعت اسلام باشد. این اصطلاح را می‌توان برای اشاره به سرمایه‌گذاری‌های مطابق با شریعت^[2] و بازارهای سرمایه و سهام^[3] نیز استفاده نمود.

عملکردهای عمومی مالی و بانکداری اسلامی در راستای نظام اسلامی شکل گرفته است. اما، امور مالی نهادی اسلامی تا قرن بیستم، ظهور و بروزی نداشت. هم‌اکنون، بخش مالی اسلامی با نرخ ۱۵ تا ۲۵ درصد در سال رشد دارد و نهادهای مالی اسلامی در جهان، دارایی به ارزش ۲.۷ تریلیون دلار را مدیریت می‌کنند.

اندازه و رشد مالی اسلامی

بازار جهانی مالی اسلامی همچون سال ۲۰۲۰ و با نرخ رشد سال به سال معادل ۱۰.۷ درصد به قوت خود ادامه داد. این رشد قوی اساسا ناشی از عملکرد قوی بانکداری اسلامی و بازارهای سهام و سرمایه بوده است:

– بانکداری اسلامی: ۴.۳ درصد رشد سال به سال و رشد کل دارایی به رقم ۲۴۸ میلیارد دلار به ویژه در بازارهای اسلامی بزرگی همچون عربستان و ایران.

– بازارهای سرمایه: رشد سال به سال ۲۶.۹ درصد.

– بیمه اسلامی (تکافل): نرخ رشد سالانه ۱۰ درصد و بیش از ۵۱ میلیارد دارایی کل در سال ۲۰۱۹ و پیش از افت اقتصادی ناشی از کوید-۱۹ در جهان.

باوجودآن‌که اندازه و رشد بخش مالی اسلامی به شدت در کشورها و مناطقی که اسلام دین اکثریت مردم است، بروز داشته است، اما این روند به سرعت در حال تغییر است و این موضوع به الگوهای مهاجرتی در جهان و نیز روندهای کلان اجتماعی همچون سرمایه‌گذاری اخلاقی^[4] و توسعه ماندگار^[5] برمی‌گردد.

در حال حاضر، سه کشور برتری که مالی اسلامی در آنها رسمیت داشته و بر اساس طیف وسیعی از سنجه‌ها، ۶۶ درصد از کل اندازه بازار جهانی را به خود اختصاص داده‌اند عبارتند از عربستان، ایران و مالزی.

همچنین، بخش مالی اسلامی،‌ از لحاظ رشد متناسب، تنوع و دسترسی در جهان و ورود به بازارهای جدید حاشیه‌ای، رشدی فزاینده داشته است. در سال ۲۰۲۰، بیش از ۱۵۲۶ نهاد مالی اسلامی در سرتاسر جهان فعال بودند و بیش از ۴۶ کشور نیز هم‌اکنون از رشد و توسعه مالی اسلامی در محدوده چارچوب‌های حقوقی و تنظیم‌مقرراتی خود حمایت می‌کنند.

این موضوع به ویژه در بخش فن‌آوری مالی که در آن گرایش شرکت‌ها و رشد به سمت لندن که قطب جهانی نوآوری در خدمات مالی است، واقعیت بیشتری پیدا می‌کند. این درحالی است که جامعه اسلامی در انگلستان بسیار کوچک است.

چهار حوزه اصلی مالی اسلامی

در اینجا، داده‌ها بر اساس بخش‌های مالی در چهار حوزه که هم‌اکنون محرک نوآوری و دسترسی در جهان است، تقسیم شده است:

– بانکداری اسلامی

– بازارهای سرمایه اسلامی (ICM)^[6]

– بیمه اسلامی (تکافل)

– فن‌آوری مالی اسلامی^[7]

این بخش به مرور هریک از این حوزه‌ها شامل آخرین روند داده‌ها و مطالب مهم کلیدی پرداخته و آنها را در بخش‌های آتی این مقاله با جزئیات تشریح کرده و ارائه داده است که این مطالب می‌تواند بینشی در رابطه با خدمات مالی اسلامی (IFSI)^[8] ارائه دهد.

بخش اول – بانکداری اسلامی: در سال ۲۰۲۰، انداره کلی بخش بانکداری اسلامی، نرخ رشد سال به سال ۴.۳ درصد را تجربه کرد و به بیش از ۲.۷ تریلیون دلار در کل دارایی‌ها رسید. درحالی‌که بانکداری اسلامی همچنان تاحدزیادی از لحاظ سهم بازار و اندازه، منطقه‌ای است اما در حال حاضر، ۶ درصد از بازار بانکداری جهان را دربرمی‌گیرد. همچنین، بانکداری اسلامی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین زیربخش‌های صنعت خدمات مالی اسلامی جهان محسوب می‌شود که ۶۸.۲ درصد از کل این بازار را در دست دارد.

اندازه و رشد صنعت خدمات مالی اسلامی در سطح جهان، در بخش بانکداری اسلامی، قوت خود را حفظ کرده است. در میان ۳۶ حوزه قضایی که در گزارش ثبات صنعت خدمات مالی اسلامی (IFSI) ۲۰۲۱ ^[9] آمده است، سهم بازار محلی بانکداری اسلامی در رابطه با کل بخش بانکداری در میان حداقل ۲۳ کشور افزایش داشته است.

در سال ۲۰۲۰، عملکرد بانکداری اسلامی تا ۴.۳ درصد افزایش یافت که با ۱۲.۴ درصد در سال ۲۰۱۹ قابل مقایسه است. هم‌اکنون، بخش بانکداری ۶۸.۲ درصد از صنعت خدمات مالی اسلامی را دربرمی‌گیرد که کمتر از رقم ۷۲.۴ درصد در سال ۲۰۱۹ است. این کاهش، اساسا به دلیل اهمیت فزاینده و عملکرد قوی در بازارهای سرمایه اسلامی طی سال‌های اخیر روی داد و نمی‌توان آن را نشان رکود در عملکرد بانکداری اسلامی محسوب کرد.

بانکداری اسلامی همچنان تاحدزیادی متمرکز بر مناطق جغرافیایی و بازارها است، یعنی جایی‌که رهبری بازار در خدمات مالی صورت می‌پذیرد. در مجموع، ۱۵ حوزه قضایی بانکداری مدون، ۹۲.۴ درصد از کل دارایی‌های بانک‌های اسلامی جهان را دربرمی‌گیرد که این رقم نسبت به سال ۲۰۱۹، افزایش محسوسی داشت (۹۱.۴ درصد). هم‌اکنون، تمامی این بازارها نیز ۸۲.۷ درصد از کل دارایی‌های جهانی متصل به صکوک^[10] را دربرمی‌گیرد که در حال حاضر به صورت معوق^[11] بوده که حکایت از وجود دارایی نقد دردسترس فراوان دارد (برای اطلاعات بیشتر به بخش بازارهای سرمایه اسلامی در این مقاله مراجعه نمایید).

تنوع در بانکداری اسلامی

از سال ۲۰۲۰ تاکنون، ۵۲۶ نهاد بانکی اسلامی در ۷۲ کشور و ۱۵ حوزه قضایی فعالیت می‌کنند. در بخش بانکداری اسلامی، از لحاظ عملیات‌ها و ساختارها، نوآوری و تنوع متنابهی در جریان است.

تقسیم‌بندی نهادهای بانکی اسلامی:

– ۴۲۸ بانک تجاری

– ۵۷ بانک سرمایه‌گذاری

– ۲۲ بانک عمده^[12]

– ۱۹ بانک تخصصی^[13]

از منظر منطقه‌ای، کشورهای عضو شورای همکاری‌های خلیج فارس (GCC)^[14] جایگاه خود را به عنوان بزرگ‌ترین منطقه برای دارایی‌های مالی اسلامی در سال ۲۰۲۰ حفظ کرده‌اند. این منطقه، ۴۸.۹ درصد از کل سهم بازار مالی اسلامی جهان را دربرمی‌گیرد که نسبت به سال ۲۰۱۹، افزایش محسوسی داشته است (۴۵.۹ درصد). منطقه خاورمیانه و آسیای جنوبی (MESA)^[15] شامل دومین و بزرگ‌ترین سهم دارایی‌های صنعت خدمات مالی اسلامی را با رقم ۲۴.۹ درصد در جهان دارا بوده است که نسبت به سال گذشته میلادی، تغییری نداشته است.

سهم آسیای جنوب شرقی (SEA)^[16] از 23.8 درصد در سال ۲۰۱۹ به ۲۰.۳ درصد در سال 2020 رسید که حکایت از کاهش محسوسی در این بازار دارد. این در حالی است که منطقه آفریقا با سهم 1.7 درصد همچنان کوچک مانده است. مناطق همچون ترکیه، انگلستان و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS)^[17] ، تنها ۴.۳ درصد از کل دارایی‌های صنعت خدمات مالی اسلامی را به خود اختصاص دادند.

بخش دوم – بازارهای سرمایه اسلامی (ICM)

نرخ رشد صکوک: ۲۶.۹ درصد

سهم صنعت خدمات مالی اسلامی: 30.9 درصد

۳۴۲۰ اوراق منتشره صکوک معوق در سال ۲۰۱۹

538 میلیارد دلار کل ارزش صکوک معوق در سال ۲۰۱۹

ارزش انتشار در بازار صکوک در سال ۲۰۱۹، سی درصد افزایش داشت که از رقم 124.8 میلیارد دلار در سال 2018 به 162.1 درصد افزایش داشت. این پنجمین سال متوالی است که بخش صکوک، رشد دو رقمی را در صنعت صکوک تجربه می‌کند که این موضوع، حکایت از رهبری این بخش از بازار سرمایه با عملکردی قوی در سال‌های اخیر در صنعت خدمات مالی اسلامی دارد.

به طور مشخص، باوجودآن‌که حجم انتشار صکوک در سال ۲۰۲۰ کاهش یافت، اما انتشار صکوک در واحدهای پولی خارجی تا ۷ درصد افزایش داشت. این موضوع، ریشه در نقدینگی مطلوب و شرایط جهانی بازار داشته است که ناشی از طیفی از سیاست‌های متخذه توسط بسیاری از بانک‌های مرکزی کشورهای اسلامی در پاسخ به همه‌گیری کوید ۱۹ و افت اقتصادی منبعث از آن، بوده است.

سبد بازده^[18] صکوک معوق^[19] تا حد زیادی از خود تغییر نشان داد و تقریبا ۸۰ درصد از آن، ۳ الی ۱۰ درصد بازده داشت. همچون دیگر بخش‌های مالی اسلامی، سهم بازار صکوک در چند کشور مهم، متمرکز و عمده بود که در این کشورها، به عنوان ابزار وام مطلوب برای دولت‌ها محسوب شده و طی همه‌گیری کوید ۱۹، برای جبران کسری‌های بودجه مالی، عمل می‌کرده است.

بازارهای مهم صکوک عبارتند از:

– مالزی

– اندونزی

– عربستان

– و ایران که یکی از سریع‌تری رشدها در صکوک را در مالی اسلامی کسب نموده است.

صندوق‌های اسلامی

تعداد صندوق: 140

سهم صنعت خدمات مالی اسلامی: 30.9 درصد

نرخ رشد سالانه: 30 درصد (۲۰۱۹)

چارت ۱: دارایی‌های صندوق‌های اسلامی بر اساس طبقه دارایی (۲۰۲۰)

منبع: تخمین‌های هئیت خدمات مالی اسلامی(IFSB) بر اساس داده‌های ریفینیتیو و سازمان‌های نظارتی طی سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰؛ داده‌های سال‌های ۲۰۰۸-۲۰۱۸ مربوط به پایگاه داده‌های بلومبرگ و گزارش‌های ثبات مالی گذشته است.

در سال ۲۰۲۰، بخش بازارهای سرمایه اسلامی، ۳۰.۹ درصد از کل دارایی‌های درون صنعت مالی اسلامی جهان را تشکیل می‌دادند که با رشد و عملکرد مثبت در بازارهای مهم به واسطه انتشار صکوک دولتی و چندجانبه همراه بود.

صندوق‌های اسلامی نیز رشد ارزنده‌ ۳۱.۹ درصدی از لحاظ ارزش کل دارایی‌های تحت مدیریت به ثبت رساندند. این در حالی است که بازارهای سهام اسلامی نیز در اواخر سال ۲۰۲۰ و پس از شوک اولیه و نابسمانی ناشی از کوید ۱۹ در سه‌ماهه اول، رونق خود را بازیافتند.

باوجود همه‌گیری، کل دارایی‌های تحت مدیریت (AuM)^[23] صندوق‌های اسلامی تا 31.9 درصد در سال 2020 رشد نمود. اما علارغم رشد عمده این دارایی‌ها، تعداد صندوق‌ها با سرعت کمتری افزایش یافت که این نشانه‌ی روشنی از رشد در صندوق‌های دارای سایز متوسط بوده است. افزایش رشد متناسب صندوق‌ها ممکن است ناشی از جریان سرمایه به صندوق‌های دارای درآمد ثابت^[24] باشد که این امر نیز ناشی از سودخواهی و افزایش نقدینگی جهانی بوده است.

در حال حاضر و در مقایسه با سال گذشته، در حدود ۴۷ درصد از کل دارایی‌های تحت مدیریت صندوق‌ها یک میلیارد دلار یا بیشتر بوده است و تنها یک درصد از صندوق‌ها، کمتر از ۱۰ میلیون دلار دارایی‌های تحت مدیریت داشتند (در سال ۲۰۱۹، تنها ۲ درصد از کل دارایی‌های تحت مدیریت صندوق‌ها بیشتر از یک میلیارد دلار بود).

چارت ۲: رشد دارایی‌های تحت مدیریت و تعداد صندوق‌های اسلامی (۲۰۲۰-۲۰۰۸)

بخش ۳ – بیمه اسلامی (تکافل)

نرخ رشد: ۱۴.۸- درصد

سهم صنعت خدمات مالی اسلامی: 0.9 درصد در سال ۲۰۱۹

سهم صنعت جهانی تکافل از صنعت خدمات مالی اسلامی به طور نامحسوسی به ۰.۹ درصد نزول کرد و بر اساس نرخ تبادل به کار رفته برای هر حوزه قضایی، ۱۴.۸ درصدی رشد داشت.

بخش ۴ – فن‌آوری مالی اسلامی^[25]

فن‌آوران مالی اسلامی: 241 شرکت فعال در سال ۲۰۲۰

حجم تبادل: 49 میلیارد دلار

سهم بازار: ۰.۷ درصد از کل حجم تبادلات فن‌آوری مالی

اندازه و رشد

فن‌آوری مالی اسلامی به نسبت کوچک و جدید است، اما رشد اولیه قوی و سطح نوآوری بالایی در سطح یا حتی بالاتر از بخش فن‌آوری مالی جهان حتی در بازارهای رقابتی مانند لندن بازی کرده است.

در سال ۲۰۲۰، کل حجم تراکنش‌های فن‌آوران مالی به ۴۹ میلیارد دلار رسید که در حدود ۰.۷ درصد از کل حجم تراکنش‌های فن‌آوران مالی جهانی بود.

باوجود آن‌که بخش فن‌آوری مالی اسلامی یک رشد دوره‌ای سریع را تجربه کرده است اما همچنان بخشی کوچکی از صنعت خدمات مالی اسلامی را دربرمی‌گیرد. اما، اگر بخواهیم نتایج آن را در مقایسه با رشد قوی در بخش‌های بالغ مانند بانکداری اسلامی و بازارهای سرمایه اسلامی، به عنوان عملکردی ضعیف تلقی کنیم، گمراه‌کننده خواهد بود. درعوض، سطوح روشن نوآوری و رقابت در فن‌آوری مالی نیز حکایت از فرصت عمده برای رشد در آینده دارد.

در حال حاضر، این بخش در بسیاری از مناطق و در بسیاری از حوزه‌های مربوط به فضای نوآورانه فن‌آوری مالی، زمان بیشتری می‌خواهد تا کاملاً توسعه پیدا کند. در مجموع، شرکت‌ها در ۵ بازار برتر فن‌آوری اسلامی، ۷۵ درصد از کل بازار را تشکیل می‌دهند که این امر، حاکی از تمرکز بالای فعالیت‌های بازاری و فضا برای رشد در آینده است.

پنج بازار فن‌آوری مالی اسلامی عبارتند از: عربستان، امارات عربی، مالزی، ترکیه و کویت.

عملکرد و سرمایه‌گذاری

عملکرد فن‌آوری مالی اسلامی به‌طورویژه قابل‌توجه است و پیش‌بینی می‌شود که حجم تراکنش‌های این بخش تا سال ۲۰۲۵ به ۱۲۸ میلیارد دلار برسد. این موضوع حاکی از یک نرخ رشد سالانه مرکب (CAGR)^[26] ۲۱ درصدی است که با نرخ رشد سالانه مرکب ۱۵ درصدی بخش فن‌آوری مالی غیراسلامی طی دوره مشابه، قابل مقایسه است.

سرمایه‌گذاران متوجه این رشد قوی طی سال‌های اخیر شده‌اند، به طوری‌که ۵۶ درصد از فن‌آوران مالی اسلامی انتظار دارند تا یک دوره تأمین سرمایه سهام^[27] در سال ۲۰۲۱ تکمیل کنند. اندازه متوسط معاملات موردانتظار برای این سرمایه‌گذاری‌ها، ۵ میلیون دلار بوده است که نشانه دیگری است که سرمایه‌گذاران، انتظارات بیشتری نسبت به عملکرد فن‌آوری مالی اسلامی طی سال‌های آتی دارند.

منابع مورد استفاده در این گزارش

– گزارش ثبات صنعت خدمات مالی اسلامی ۲۰۲۱

[https://www.ifsb.org/download.php?id=6106&lang=English&pg=/index.php]

– گزارش فن‌آوری مالی اسلامی جهان 2021

 [https://www.salaamgateway.com/specialcoverage/islamic-fintech-2021]

– گزارش توسعه مالی اسلامی

 [https://icd-ps.org/uploads/files/ICD-Refinitiv%20IFDI%20Report%2020201607502893_2100.pdf]

^[1] Credit

^[2] Sharia-compliant investment

^[3] Equity

^[4] Ethical investment

^[5] Sustainable development

^[6] Islamic Capital Markets

^[7] Islamic Fintech

^[8] Islamic Finance Services Industry

^[9] IFSI Stability Report 2021

^[10] Asset linked to Sukūk

^[11] Outstanding

^[12] Wholesale

^[13] Specialized

^[14] Gulf Cooperation Council

^[15] Middle East and South Asia

^[16] South-East Asia

^[17] Commonwealth of Independent States

^[18] Yield bucket

^[19] Outstanding sukuk

^[20] Islamic Financial Services Board

^[21] Bloomberg

^[22] Eikon-Refinitiv

^[23] Assets under management

^[24] Fixed-income fund

^[25] Islamic FinTech

^[26] Compound annual growth rate

^[27] Equity funding

منبع خبر

منبع: کاردوس، تاریخ انتشار: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۱